Cao Biền (821–887, tên tự Thiên Lý) là một tướng lĩnh, nhà chính trị, và nhà phong thủy nổi tiếng của triều Đường (Trung Quốc), người có vai trò quan trọng trong lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc khi làm Tiết độ sứ Tĩnh Hải quân (tên gọi của Việt Nam thời bấy giờ, từ năm 866–868). Ông được biết đến với công lao xây dựng thành Đại La (tiền thân của Thăng Long, Hà Nội ngày nay) và những truyền thuyết về tài năng phong thủy, trấn yểm long mạch. Tuy nhiên, ông cũng bị xem là kẻ ngoại bang cai trị hà khắc, sử dụng “thần quyền” để kiềm chế ý chí độc lập của người Việt.
1. Tiểu sử và sự nghiệp của Cao Biền
Nguồn gốc và tài năng
- Xuất thân: Cao Biền sinh năm 821 tại U Châu (Bắc Kinh ngày nay), là cháu nội danh tướng Cao Sùng Văn, người từng trấn áp cuộc nổi dậy dưới triều Đường Hiến Tông. Cha ông là Cao Thừa Minh, một quan chức trong Thần Sách quân.
- Tài năng:
- Văn võ song toàn: Từ nhỏ, Cao Biền giỏi văn chương, thường thảo luận lý đạo với nho sĩ, đồng thời tinh thông võ nghệ, đặc biệt là bắn cung (tương truyền bắn một mũi tên trúng hai con chim).
- Phong thủy và thuật số: Ông nổi tiếng thông thạo thiên văn, địa lý, và được cho là có khả năng “cưỡi diều giấy” để xem xét long mạch, trấn yểm linh khí.
- Sự nghiệp quân sự:
- Năm 863, quân Nam Chiếu (quốc hiệu Đại Lễ) chiếm An Nam. Năm 864, Cao Biền được tiến cử làm An Nam đô hộ, kinh lược chiêu thảo sứ, dẫn quân đánh bại Nam Chiếu, chiếm lại Giao Chỉ (năm 866).
- Ông xây dựng thành Đại La bên sông Tô Lịch, chu vi khoảng 6,6 km, cao 8,67m, với 55 lầu vọng, 3 hào nước, và đê bao quanh dài 7,09 km, tạo nền tảng cho kinh đô Thăng Long sau này.
- Năm 866, Đường Ý Tông đổi An Nam đô hộ phủ thành Tĩnh Hải quân, bổ nhiệm Cao Biền làm Tiết độ sứ. Ông cải tạo thủy lộ, giảm sưu thuế, giúp ổn định Giao Châu.
- Năm 868, ông được triệu hồi về Trường An, sau đó thất bại trong việc chống nổi dậy của Hoàng Sào và bị Tần Ngạn sát hại năm 887 tại Hoài Nam.
Cao Biền trong lịch sử Việt Nam
- Công lao:
- Xây dựng thành Đại La, được Lý Thái Tổ nhắc đến trong Chiếu dời đô (1010) như một “thắng địa” với “thế rồng cuộn hổ ngồi”.
- Chỉnh đốn Giao Châu, mở đường giao thông, giảm tạp dịch, được dân chúng tôn xưng là Cao Vương.
- Cai trị hà khắc: Là quan đô hộ ngoại bang, Cao Biền sử dụng quân đội và “thần quyền” (phong thủy, trấn yểm) để kiềm chế người Việt, làm suy yếu ý chí độc lập.
2. Cao Biền và trấn yểm
Cao Biền nổi tiếng trong văn học dân gian Việt Nam với các truyền thuyết về trấn yểm, được ghi chép trong Lĩnh Nam chích quái và Đại Việt sử ký toàn thư. Những câu chuyện này phản ánh sự kính sợ và phản kháng của người Việt đối với ông.
Trấn yểm trong truyền thuyết
- Mục đích: Theo lệnh vua Đường Ý Tông, Cao Biền đến Giao Châu không chỉ để bình định Nam Chiếu mà còn để trấn yểm long mạch, ngăn chặn linh khí An Nam – nơi sản sinh nhiều anh hùng như Trưng Vương, Triệu Ẩu, Lý Bôn. Vua Đường lo ngại Giao Châu sẽ nổi dậy chống Trung Quốc.
- Cách thức trấn yểm:
- Khảo sát địa thế: Cao Biền đi khắp núi sông, xác định các “long mạch” (nơi có linh khí đế vương), như núi Tản Viên, làng Cổ Pháp, ao Phù Chẩn.
- Phá hoại phong thủy: Ông đào sông, chôn bùa, hoặc đặt vật trấn yểm (tượng sắt, hũ gốm, bùa chú) để triệt tiêu linh khí. Ví dụ, ông đào sông Điềm (có thể là sông Đuống) để cắt long mạch Cổ Pháp.
- Nghi lễ tàn bạo: Truyền thuyết trong Lĩnh Nam chích quái kể rằng Cao Biền mổ bụng thiếu nữ 17 tuổi, nhồi cỏ vào, đặt trên ngai để tế thần, nhằm yểm linh địa như núi Tản Viên.
- Thất bại trước thần linh Việt:
- Thần Long Đỗ: Khi đắp thành Đại La, Cao Biền thấy một dị nhân cưỡi rồng đỏ, tự xưng là Long Đỗ Vương. Ông đúc tượng sắt nghìn cân để trấn yểm, nhưng trời đất mù mịt, tượng vỡ tan, khiến ông hoảng sợ.
- Tản Viên Sơn Thánh: Cao Biền cố yểm núi Tản Viên, nhưng thần Tản Viên hiện hình trên mây, nhổ nước bọt khinh bỉ, khiến phép thuật thất bại.
- Trâu Vàng: Ở Tiên Du (Bắc Ninh), Cao Biền đuổi theo linh khí trâu vàng, cố yểm long mạch, nhưng trâu chạy vào Tây Hồ, để lại các dấu vết như vũng Trâu Đằm, thôn Húc.
Thực tế và huyền thoại
- Thực tế: Cao Biền là nhà phong thủy tài năng, am hiểu địa lý, giúp ông chọn vị trí xây thành Đại La – một nơi có phong thủy đắc địa. Việc “trấn yểm” có thể là cách ông sử dụng tâm lý và tín ngưỡng để củng cố quyền lực.
- Huyền thoại: Các câu chuyện trấn yểm được người Việt thêu dệt để phản ánh lòng tự hào dân tộc, cho rằng linh khí nước Nam mạnh mẽ, không thể bị ngoại bang khuất phục. Những truyền thuyết này cũng nhằm bài bác mê tín và sự sợ hãi với Cao Biền.
3. Cao Biền trong văn hóa dân gian
- Hình tượng kép:
- Nhà phong thủy siêu hạng: Được ca ngợi vì tài năng xem địa lý, xây thành Đại La, và “cưỡi diều giấy” bay khắp Giao Châu.
- Kẻ ngoại bang tàn bạo: Bị lên án vì trấn yểm long mạch, đàn áp người Việt, và các nghi lễ tàn nhẫn trong truyền thuyết.
- Di tích liên quan:
- Đền Bạch Mã (Hà Nội): Tương truyền Cao Biền lập để thờ thần Bạch Mã, người giúp ông đắp thành Đại La.
- Mả Cao Biền (Phú Yên): Truyền thuyết cho rằng Cao Biền sống và chết ở An Hải, Phú Yên, trở thành dân Việt.
- Đền thờ Lã Thị Nga (Hà Đông): Vợ Cao Biền, được xem là tổ sư nghề lụa Vạn Phúc.
- Ảnh hưởng lâu dài: Cao Biền trở thành biểu tượng của sự giao thoa văn hóa Việt–Trung, vừa là kẻ xâm lược, vừa để lại dấu ấn trong lịch sử và tín ngưỡng Việt Nam.
